علائم و درمان زخم معده

بر اساس گزارش‌های انجمن متخصصان معده و روده آمریکا تقریباً 4 میلیون نفر از زخم معده رنج می‌برند و از هر ده نفر یک تن در دوره‌ای از زندگی خود به این عارضه مبتلا خواهد شد. و یکی از پیامدهای آن خونریزی می باشد. بنابراین آگاهی از علایم خونریزی معده بسیار مهم است، در ادامه به علائم خونریزی معده اشاره می‌شود.

زخم معده چیست؟

زخم شدن مخاط معده یا روده کوچک را زخم معده گویند که از این بیماری با اصطلاح اولسر پپتیک (زخم دستگاه گوارش) نیز یاد می‌شود. این زخم‌ها در صورتی بروز می‌یابند که لایه ضخیم مخاطی حفاظت کننده‌ از معده در برابر مایعات ترشح شده توسط غده‌های دیواره‌ی دستگاه گوارش نازک شود. خوشبختانه این مشکل به سادگی درمان می‌شود، اما چنانچه به موقع به پزشک مراجعه نشود وخیم می‌گردد. یک بیمار از هر ده بیماری که دچار خونریزی زخم می‌شود هیچ دردی را تجربه نمی‌کند. بنابراین آگاهی از دیگر نشانه‌های خونریزی معده می‌تواند سرنوشت‌ساز باشد. زخم معده معمولاً هنگام تماس یافتن با اسید معده باعث درد بیمار می‌شود. اما با شروع خونریزی زخم، خون اثر اسید معده را کاهش می‌دهد و درد معمول بیمار را ساکت می‌کند.

خونریزی معده چیست؟

زمانی که خونریزی زخم شروع می‌شود، خون اسید معده‌ی موجود در اطراف زخم را خنثی می‌کند و در نتیجه اسید خنثی شده ناحیه‌های حساس نزدیک زخم را نمی‌سوزاند. پیامد این واکنش متوقف شدن احساس درد و بروز مشکلات جدی و وخیم است. ممکن است بیمار با متوقف شدن احساس درد فکر کند که زخم‌ معده اش التیام یافته است. حال آن که شرایط در واقع رو به وخامت نهاده است. زخم تشدید شده است و خونریزی آن‌قدر شدید است که بیمار، به دلیل توضیح داده شده در بالا، هیچ دردی حس نمی‌کند.

بیمار گاهی دچار خونریزی معده بدون درد و کم‌خونی می‌شود که چون عارضه‌های گوناگون بسیاری با این دو نشانه‌ همراه هستند، ممکن است تشخیص اشتباه صورت گیرد. همچنین گاهی بیمار به دلیل از دست دادن خون دچار سرگیجه می‌شود، اما باز هم اضطراب یا فشار روانی یا حتی کم‌خوابی را به اشتباه مسبب این سرگیجه می‌داند و ردّ پای این نشانه‌ها را در سبک زندگی خود دنبال می‌کند تا به تصور خود علت بروز مشکل را بیابد.

دلایل زخم معده

در این بخش به بررسی علل بروز زخم و خونریزی  معده می پردازیم. ابتدا به بیان علت زخم معده می پردازیم. زخم معده زمانی رخ می‌دهد که اسید دستگاه گوارش به سطح داخلی مری، معده یا روده کوچک آسیب بزند. اسید، زخم باز دردناکی را ایجاد می‌کند که ممکن است خونریزی کند. دستگاه گوارش با لایه مخاطی پوشیده می‌شود که در حالت طبیعی از اثر خورندگی اسید جلوگیری می‌کند. اما چنانچه میزان اسید افزایش یا مقدار مخاط کاهش یابد، زخم ایجاد می‌شود. از دیگر علت های زخم معده می تاون به موارد زیر اشاره کرد:

• باکتری: باکتری هلیکوباکترپیلوری معمولاً در لایه مخاطی پوشاننده و حفاظت کننده بافت‌های سطح داخلی معده و روده کوچک زندگی می‌کند. هلیکوباکترپیلوری غالباً هیچ مشکلی به وجود نمی‌آورد، اما گاهی باعث التهاب لایه داخلی معده می‌شود و به زخم شدن آن می‌انجامد. نحوه پخش شدن هلیکوباکترپیلوری مشخص نیست، اما احتمالاً از راه تماس نزدیک میان دو فرد، مانند بوسیدن، از فردی به فرد دیگر انتقال می‌یابد. ضمناً گاهی اوقات هلیکوباکترپیلوری از راه غذا و آب منتقل می‌شود.
• مصرف مداوم بعضی از داروها: مسکن‌های تجویزی و غیرتجویزی خاص لایه‌ی مخاطی معده و روده کوچک را تحریک می‌کند و ملتهب می‌سازد. آسپرین، ایبوپروفن، ناپروکسین و کتوپروفن از این داروها محسوب می‌شوند. سالمندان یا بیماران مبتلا به استئوآرتریت که این مسکن‌ها را به طور مداوم مصرف می‌کنند بیش از دیگران در معرض ابتلا به زخم معده قرار دارند. از دیگر داروهای تجویزی به وجود آورنده‌ی زخم معده می‌توان به داروهایی موسوم به بیسفوسفونات (اکتونل، فوساماکس و اقلام مشابه) و مکمل‌های پتاسیم اشاره کرد که برای درمان پوکی استخوان مصرف می‌شود.

از جمله عوارض زخم معده می توان به خونریزی زخم اشاره کرد. از آنجایی که خونریزی در زخم ها معمولا رایج می باشد در ادامه به بررسی علت خونریزی معده می پردازیم. با بزرگ‌تر شدن زخم، فرسایش و خوردگی عضله‌های معده یا دیواره دوازدهه (جایی که غذا با اسید مخلوط می شود.) شروع می‌شود و در طی این فرایند تخریب، رگ‌های خونی آسیب می‌بیند و در نتیجه خونریزی معده شروع می‌شود. اگر میزان آسیب رگ‌های خونی کم باشد، جریان خون آهسته می‌شود و معمولاً خون سرانجام به طریقی وارد دستگاه گوارش می‌گردد. اما اگر رگ‌های خونی به شدت آسیب ببیند، خونریزی معده سریع و بسیار خطرناک خواهد بود.

علایم زخم معده

زخم‌ها گاهی با هیچ علامتی همراه نیستند و معمولاً عارضه شدیدی مانند خونریزی معده نخستین علایم زخم معده به حساب می آید. از دیگر علایم آن می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• درد شکم رایج‌ترین علایم زخم معده است که در رمورد این درد می تاون به موارد زیر اشاره کرد:

1. این درد معمولاً ناحیه میانی بالای شکم، بالای ناف و پایین قفسه سینه، را درگیر می‌کند.
2. این درد سوزشی یا جانکاه است و شبیه به نیزه‌ای است که از میان بدن می‌گذرد.
3. درد غالباً چند ساعت پس از صرف غذا و زمان خالی بودن معده بروز می‌یابد.
4. درد شکمی که از علایم زخم معده غالباً شب هنگام و ساعات اولیه صبح تشدید می‌شود.
5. درد می‌تواند از چند دقیقه تا چند ساعت به طول بیانجامد.
6. غذا خوردن، مصرف ضد اسید (آنتی اسید) یا استفراغ می‌تواند باعث تسکین درد شود.

• حالت تهوع
• استفراغ
• کاهش اشتها
• کاهش وزن

زخم‌ معده شدید خونریزی معده یا دوازدهه را به دنبال دارد. خونریزی گاهی اوقات تنها علامت زخم معده است. این خونریزی می‌تواند سریع یا آهسته باشد، خونریزی سریع در قالب یکی از روش‌های زیر نمودار می‌شود:

• بالا آوردن خون یا مواد تیره رنگی شبیه قهوه ای که در ته فنجان می ماند: این استفراغ یک فوریت پزشکی است و بیمار باید بی‌درنگ به مراکز درمانی مراجعه کند.
• وجود خون در مدفوع یا مدفوع سیاه، قیر مانند و ظاهری چسبناک: تشخیص خونریزی معده به میزان کم غالباً دشوارتر است چون با هیچ علامت قابل توجهی همراه نیست.
• کم‌خونی: کاهش سلول‌های قرمز خون پی‌آمد معمول این خونریزی است.
• خستگی: خستگی مزمن، کاهش انرژی (بی‌حالی)، ضعف، ضربان قلب سریع (تپش قلب) و رنگ‌پریدگی (زرد شدن پوست) از علائم کم‌خونی به شمار می‌روند.

در صورت رویارو شدن با هر یک از علایم خونریزی معده (شرح داده شده در زیر) بی‌درنگ برای آغاز درمان زخم معده به مرکز فوریت‌های پزشکی مراجعه کنید و پزشک را در جریان تمام علائم خود قرار دهید:

• دفع مدفوع قیر مانند، سیاه و بدبو یکی از نخستین علائم آغاز خونریزی زخم معده یا زخم دوازدهه به شمار می‌رود.
• وجود خون قرمز تیره در مدفوع
• در صورت پیشرفته بودن زخم، نشانه‌های متفاوت و مکرر خونریزی بروز می‌یابد.
• استفراغ خون قرمز روشن نشان دهنده آغاز خونریزی معده است که با حالت تهوع مداوم همراه است.
• کاهش وزن ناخواسته یا غیرقابل توضیح
• درد شدید و در محل مشخص‌تر در موارد سوراخ شدن زخم، این درد در پشت بدن نیز منتشر می‌شود.
• ضعف و سرگیجه هنگام ایستادن به دلیل از دست دادن خون، بیمار به مرور زمان دچار کم‌خونی می‌شود و احساس ضعف، سرگیجه یا خستگی مداوم دارد. این حالت معمولاً نشانه خونریزی آهسته‌ای است که اقدامی برای درمان آن صورت نگرفته است.

زمان مراجعه به پزشک

چنانچه در ناحیه بالای شکم متحمل دردی سوزشی می‌شوید که با خوردن غذا یا مصرف آنتی اسیدها (ضداسیدها) بهبود می‌یابد، در اولین فرصت به پزشک مراجعه کنید. البته بروز چنین دردی حتماً به معنای ابتلا به زخم معده نیست، چون عارضه‌های دیگری نیز هستند که با علائم مشابهی همراه‌اند.

در صورت بالا آوردن خون یا مواجهه با دیگر نشانه‌های خونریزی معده و دستگاه گوارش بی‌درنگ به مرکز فوریت‌های پزشکی مراجعه کنید. زخم‌های دستگاه گوارش باعث خونریزی شدیدی می‌شوند که تزریق خون یا جراحی را ضروری می‌سازد. درد شکمی شدید بیانگر سوراخ شدن یا پاره شدن زخم است که فوریتی پزشکی محسوب می‌شود و باید برای ترمیم سوراخ ایجاد شده در معده عمل جراحی انجام شود. استفراغ و درد شکمی نشانه‌ی یکی دیگر از عارضه‌های زخم دستگاه گوارش، یعنی انسداد، نیز محسوب می‌شود که گاهی اوقات نیاز به عمل جراحی فوری دارد.

تشخیص

پزشک برای تأیید ابتلا به زخم معده و احتمال بروز خونریزی معده آتی دستور انجام آزمایش‌های تصویربرداری‌ تشخیصی می‌دهد. دو آزمایش رایج عبارت‌اند از:

• عکس‌برداری گوارشی فوقانی (UGI): این روش نوعی رادیوگرافی (اشعه ایکس) است که در آن، بیمار برای افزایش کنتراست مایعی گچی می‌نوشد و در نتیجه تصویری واضح‌تر از بخش‌های معین به دست می‌آید. چون این مایع حاوی باریم است، این آزمایش را گاهی اوقات بلع باریم نیز می‌نامند.
• آندوسکوپی (EGD): آندوسکوپ (درون‌بین) لوله انعطاف‌پذیر باریکی است که دوربین بسیار کوچکی در سر آن قرار دارد. مسکن ملایمی به بیمار داده می‌شود و سپس لوله از راه دهان وارد معده می‌شود. پزشک لایه مخاطی معده را جهت تشخیص زخم معده بررسی می‌کند و نمونه‌های بسیار کوچک بافتی (نمونه‌برداری) برای معاینات میکروسکوپی گرفته می‌شود. چنانچه در آزمایش‌های تصویربرداری ابتلا به زخم معده مشخص شود، به احتمال زیاد آزمایشی به منظور تعیین وجود هلیکوباکترپیلوری انجام می‌شود.

پزشک باید در مورد وجود هلیکوباکترپیلوری مطمئن باشد، چون رفع این باکتری احتمالاً می تواند باعث درمان زخم معده شود.شیوه درمان زخم‌ معده ناشی از هلیکوباکترپیلوری با روش درمان زخم‌های ایجاد شده به دلیل مصرف دارو متفاوت است.از سه نوع آزمایش برای تعیین وجود هلیکوباکترپیلوری استفاده می‌شود که از قرار زیر است:

• آزمایش‌های خون: این آزمایش‌ها با اندازه‌گیری آنتی بادی‌های باکتری، وجود آن را مشخص می‌سازند.
• آزمایش تنفسی: در این آزمایش دی اکسید کربن موجود در بازدم بیمار پس از نوشیدن مایعی خاص اندازه‌گیری می‌شود.
• آزمایش‌های بافت: این آزمایش‌ها تنها پس از انجام نمونه‌برداری آندوسکوپی کاربرد دارند، چون متخصصین برای شناسایی باکتری‌ها به نمونه بافت معده نیاز دارند.

درمان زخم معده

در ابتدا به روش های درمان زخم معده می پردازیم. زخم های با توجه به دلیل بروز آن درمان می‌شود تا موجب خونریزی معده نشوند. روش‌های درمانی عبارت‌اند از:

• مصرف آنتی بیوتیک برای از بین بردن هلیکوباکترپیلوری: پزشک در صورت وجود هلیکوباکترپیلوری در دستگاه گوارش ترکیبی از آنتی بیوتیک‌ها را برای از بین بردن این باکتری تجویز می‌کند. بیمار احتمالاً باید این آنتی بیوتیک‌ها و همچنین داروهای کاهش دهنده اسید معده را به مدت دو هفته مصرف کند.
• داروهای متوقف کننده تولید اسید و تسریع کننده التیام زخم: بازدارنده‌های پمپ پروتون اسید معده را با متوقف ساختن عملکرد بخش‌هایی از سلول‌های ترشح کننده اسید کاهش می‌دهند. این دسته شامل داروهای تجویزی و غیرتجویزی‌ای چون امپرازول (پریلوسک)، لانسوپرازول (پریواسید)، رابپرازول (آسیفکس)، اسموپرازول (نکسیوم) و پنتوپرازول (پروتونیکس) می‌شود.

مصرف طولانی مدت بازدارنده‌های پمپ پروتون، به ویژه در مقادیر بالا، خطر شکستگی مفصل ران، مچ دست و ستون فقرات را افزایش می‌دهد؛ بنابراین بهتر است بیمار در مورد تأثیرگذاری مکمل کلسیم بر این اثر جانبی با پزشک مشورت کند.

• داروهای کاهش دهنده تولید اسید یا متوقف کننده‌های هیستامین (H-2): با کاهش دادن میزان اسید معده‌ی آزاد شده در دستگاه گوارش درد ناشی از زخم معده را تسکین می‌دهند و روند التیام را تسریع می‌کنند. رانیتیدین (زانتاک)، فاموتیدین (پپسید)، سایمتیدین (تاگامت) و نیزاتیدین از متوقف کننده‌های تجویزی و بدون نسخه‌ی اسید محسوب می‌شوند.
• ضداسیدهای (آنتی اسیدهای) خنثی کننده اسید معده: ضد اسیدها با خنثی کردن اسید موجود در معد، درد را به سرعت تسکین می‌دهند. یبوست یا اسهال، بسته به مواد اصلی تشکیل دهنده دارو، از اثرهای جانبی ضداسیدها به شمار می‌رود. ضداسیدها علی‌رغم فرونشاندن علائم زخم معده معمولاً برای التیام زخم تجویز نمی‌شوند.
• داروهای محافظت کننده از مخاط معده و روده کوچک: پزشک در بعضی موارد داروهایی مانند عامل‌های سیتوپروتکتیو را تجویز می‌کند که به محافظت از بافت‌های پوشاننده معده و روده کوچک کمک می‌کنند. در این مورد داروهایی مانند سوکرالفیت و میزوپرستول را می‌توان با نسخه پزشک و داروهایی مانند ساب سالیسیلات بیسموت (پپتو ـ بیسمول) را بدون نسخه از داروخانه تهیه کرد.

درمان خانگی زخم معده

درد ناشی از زخم معده با رعایت نکته‌های زیر کاهش می‌یابد:

• رژیم غذایی سالم: رژیم غذایی سالم و سرشار از میوه، سبزی و غلات برای درمان زخم معده مفید است. کمبود ویتامین التیام زخم معده را دشوار می‌سازد.
• مصرف مسکن‌های دیگر: در صورت مصرف مداوم مسکن، بهتر است با پزشک در مورد مناسب بودن استامینوفن مشورت شود.
• مدیریت استرس و فشار روانی: استرس نشانه‌ها و علائم زخم معده را تشدید می‌کند. عوامل استرس‌زای زندگی خود را تعیین کنید و نهایت سعی خود را برای برطرف کردن آنها به کار بندید. به سختی می‌توان مانع بروز بعضی استرس‌ها شد، اما می‌توان نحوه مدیریت‌شان را با ورزش کردن، انجام تمرین‌های خاص، سپری کردن اوقات فراغت با دوستان یا نوشتن خاطرات آموخت.
• عدم استعمال دخانیات: دخانیات به مخاط محافظ معده آسیب می‌زند و بیش از پیش معده را مستعد زخم شدن می‌سازد و همچنین میزان تولید اسید را افزایش می‌دهد.

درمان آندوسکوپی

درمان آندوسکوپی طی سی سال گذشته در سراسر جهان به عنوان درمان خط اول برای خونریزی معده و دستگاه گوارشی فوقانی پذیرفته شده است. آزمایش‌های بالینی بی‌شمار سودمندی درمان آندوسکوپی برای این عارضه را اثبات کرده‌اند، و در اکثر آزمایش‌های بالینی، کاهش خونریزی مکرر و ضرورت مداخله جراحی مشاهده است. درمان با تزریق، انعقاد گرمایی و لیزر درمانی سه دسته‌ی اصلی درمان آندوسکوپی هستند. در بررسی جداگانه هر یک از روش‌های درمان با تزریق، ابزار تماس گرمایی و لیزر درمانی مشخص گردید که هر سه گروه تعداد دفعات خونریزی و نیاز به مداخله جراحی را کاهش می‌دهند.

تغذیه

تمام غذاها تأثیر یکسانی بر روی تمام بیماری زخم معده ندارند. هر بیمار خود باید رژیم غذایی دامن زننده به علائم زخم و خونریزی معده را تشخیص دهد. ادویه‌هایی مانند فلفل اسید معده را افزایش می‌دهند و معده را تحریک می‌کنند. غذاهای حاوی شکلات، تند یا سرشار از چربی نیز معده را تحریک می‌کند. غذاهای حاوی الکل یا کافئین نیز باعث بروز علائم می‌شود. در ادامه به غذاهایی اشاره می‌کنیم که باید مصرف‌شان را محدود کرد یا کاملاً از برنامه رژیم غذایی حذف کرد:

• آشامیدنی‌ها:

نوشابه گازدار و شکلات داغ

1.  شیرکاکائو و شیر پرچرب
2. چای نعناع یا سوسن عنبر
3. قهوه بدون کافئین و معمولی
4. چای سبز و سیاه کافئین‌دار یا بدون کافئین
5.  مشروبات الکلی
6. آب پرتقال یا گریپ فروت

• ادویه و فلفل:

1. فلفل سیاه و قرمز
2. پودر سیر
3.  پودر فلفل

• غذاهای دیگر

1. فراورده‌های لبنی پرچرب یا خامه
2. پنیرهای تند یا طعم‌دار مانند پنیر فلفل جالاپنو
3. گوشت‌های پرچرب و پرادویه مانند سوسیس، سالامی، کالباس و همبرگر
4. خوراک لوبیای تند و پرادویه
5.  سیر و پیاز
6. فرآورده‌های حاصل از گوجه فرنگی مانند سس گوجه فرنگی، آب گوجه فرنگی یا رب گوجه فرنگی

مصرف غذاهای سالم گوناگون از تمام گروه‌های غذایی در درمان زخم معده لازم است. مصرف میوه، سبزی، غلات (نان سبوس‌دار، برشتوک، پاستا و برنج قهوه‌ای) و فراورده‌های لبنی کم چرب یا بدون چربی برای بیماران مبتلا به زخم معده مفید است و بهتر است گوشت بدون چربی، گوشت سفید (مرغ، بوقلمون و ماهی)، حبوبات، تخم مرغ و خشکبار در رژیم غذایی این افراد گنجانده شود. میزان چربی‌های ناسالم، نمک و شکر افزوده در یک برنامه غذایی سالم باید در کمترین میزان ممکن نگه داشته شود. روغن زیتون و روغن کانولا جزء چربی‌های سالم هستند.

درمان خونریزی معده

پزشک معمولاً متوقف کننده‌های اسید را برای تسکین درد ناشی از خونریزی معده تجویز می‌کند اما به خاطر داشته باشید که این تسکین موقتی است.

سه نفر از هر ده نفر مبتلا به علائم خونریزی زخم معده برای توقف خونریزی معده نیاز به عمل جراحی دارند. اکثر موارد خونریزی شدید با استفاده از آندوسکوپی متوقف می‌شود. پزشک به کمک آندوسکوپ (درون‌بین) رگ‌های خونریزی دهنده را با استفاده از سوند گرم شده توسط جریان برق می‌سوزاند یا مسدود می‌کند. همچنین پزشک هنگام آندوسکوپی نشانه‌های انواع گوناگون خونریزی را به خوبی مشاهده می‌کند. لخته‌های خون، جهش ناگهانی خون، نشت آهسته خون از سرخرگ‌ها و تورم رگ‌های خونی (که هنوز خونریزی ندارند) همگی طی انجام آندوسکوپی تشخیص داده می‌شود. آندوسکوپی در حال حاضر استاندارد طلایی درمان خونریزی زخم معده محسوب می‌شود.

پیشگیری از زخم معده

احتمال ابتلا به زخم معده را می‌توان با رعایت نکته‌های زیر کاهش داد:

• محافظت در برابر عفونت‌ها: نحوه انتشار هلیکوباکترپیلوری کاملاً مشخص نیست، اما بر اساس آزمایش‌های انجام شده احتمال داده می‌شود که این باکتری از راه تماس فردی یا از طریق آب و غذا انتقال می‌یابد. شستشوی دست با آب و صابون و مصرف غذاهای کاملاً پخته شده از راه‌های پیشگیری از عفونت محسوب می‌شود.
• مصرف احتیاط‌آمیز مسکن‌ها: در صورت مصرف مداوم مسکن‌های افزایش دهنده‌ی احتمال ابتلا به زخم معده، با اقدام‌هایی نظیر مصرف مسکن همراه با غذا خطر بروز بیماری‌های معده را کاهش دهید. از پزشک بخواهید تا کمترین میزان مؤثر مسکن را تعیین کند. هنگام مصرف مسکن از نوشیدن مشروبات الکلی خودداری کنید، چون این ترکیب احتمال ابتلا به ناراحتی معده را افزایش می‌دهد.

اکثر افراد مبتلا به زخم های معده دچار خونریزی نیز می شوند، بنابراین برای جلوگیری از خونریزی معده باید از بروز زخم معده پیشگیری کنند.

این بیماری نسبتا شایع می باشد و در بعضی اوقات هیچگونه علائم زخم معده ای بروز نمی یابد تا بیماری به مرحله شدید برسد. یکی از عوارض این بیماری در مرحله شدید آن خونریزی معده می باشد، که بعضی از علائم آن جزء فوریت های پزشکی محسوب می شود. همواره در صورت بروز علائم ذکر شده در مقاله به پزشک مراجعه کنید تا در صورت احتمال بروز این مشکل نسبتا به درمان زخم معده اقدام شود.